Iets meer dan een jaar geleden heeft iBestuur het artikel ‘inkopen kan efficiënter en innovatiever’ gepubliceerd. Naast Fredo Schotanus (hoogleraar publieke inkoop) en Erik Vermeulen (Associate Partner Technology Consulting by EY) sprak Justin de Jager (Strategisch Adviseur van Solventis) over het gebruik van AI om inkoopprocessen efficiënter, innovatiever en inzichtelijk te maken.

De Nederlandse Overheid Zet de Koers Uit

Sinds het oorspronkelijke artikel heeft de Nederlandse overheid concrete stappen gezet om AI-adoptie in de publieke sector te stimuleren. In januari 2024 presenteerde Nederland als een van de eerste EU-lidstaten een overheidsbrede visie op generatieve AI, waarbij het kabinet benadrukte dat AI alle beleidsterreinen van de overheid zal raken.

Deze visie leidde tot praktische resultaten. In april 2025 verruimde de overheid haar standpunt over generatieve AI, waarbij ambtenaren meer ruimte kregen om AI te gebruiken voor het versnellen van vergunningsaanvragen, het beantwoorden van vragen van burgers en ondernemers, en het efficiënter nemen van besluiten.

Concrete Voorbeelden uit de Praktijk

Nederlandse Innovatieprojecten

De overheid investeerde in 2024 in verschillende AI-pilots die relevant zijn voor inkoop:

WetGPT: Een project dat onderzoekt hoe AI kan helpen bij het correct interpreteren van wetten – direct relevant voor complexe aanbestedingsprocedures.

Gemeente Gem: De virtuele assistent die door 22 gemeenten wordt gebruikt, kreeg in 2024 een generatieve AI-upgrade om inwoners 24/7 te helpen met vragen over gemeentelijke processen.

Provincie Zuid-Holland: De PZH-assistent werd ontwikkeld als veilig alternatief voor ChatGPT, specifiek voor intern gebruik door ambtenaren.

Groei in AI-Toepassingen

Recent onderzoek toont aan dat er in de eerste helft van 2024 266 AI-toepassingen in de publieke dienstverlening waren gevonden, een stijging van ruim 60% ten opzichte van 2021. Van deze toepassingen werden er 105 (39%) gevonden bij gemeenten.

Europese AI Act: Game Changer voor Inkoop

Juridische Zekerheid Creëren

De Europese AI Act is op 1 augustus 2024 in werking getreden en biedt wat de publieke sector het meest nodig had: juridische zekerheid. Voor aanbestedende diensten betekent dit dat zij nu binnen duidelijke kaders AI kunnen inkopen en implementeren.

Zoals een expert opmerkte: “Het zou schadelijk zijn om een AI-oplossing te ontwikkelen met tijd en middelen om er later achter te komen dat het de wet overtreedt. Hoewel er uitdagingen kunnen ontstaan over interpretatie en implementatie, zal de regulering uiteindelijk juridische zekerheid bieden voor de publieke sector.”

Praktische Implementatie-ondersteuning

De Europese Commissie heeft geactualiseerde model contractual clauses voor AI-inkoop beschikbaar gesteld, waarmee publieke inkopers eindelijk praktische tools hebben om AI-oplossingen verantwoord in te kopen.

Uitdagingen en Realistische Verwachtingen

Data-volwassenheid Blijft Cruciaal

Recente wetenschappelijke studies bevestigen wat experts in 2023 al aangaven: “Er is een beperkt aantal studies over AI en publieke inkoop, en empirische studies zijn zeldzaam, waarschijnlijk omdat het gebruik van AI in publieke inkoop nog in een vroeg stadium is.”

Het onderzoek, gebaseerd op 18 interviews met inkoop-managers bij overheidsorganisaties, toont aan dat AI-volwassenheid in overheidsorganisaties over het algemeen nog laag is.

Successen en Mislukkingen

Nederlandse gemeenten leren van praktijkvoorbeelden:

Successen:

  • Gemeente Goes: Chatbot Guus 2.0 helpt inwoners met vragen over gemeentelijke producten
  • Gemeenten met Gem: 22 gemeenten delen kennis en kosten

Lessen uit Mislukkingen:

  • Amsterdam: AI-tool voor detectie van afval-bijplaatsingen functioneerde niet naar verwachting
  • Nissewaard: Moest in 2021 een extern systeem voor bijstandsfraude-detectie stopzetten na vernietigend TNO-rapport

Europese Context en Vergelijkingen

Governmental Public Procurement Research

Europees onderzoek uit 2025 naar AI in governmental public procurement laat zien dat “de meerderheid van studies zich heeft gericht op AI in private sector inkoop, maar slechts weinigen hebben specifiek AI en de impact ervan op publieke inkoop onderzocht.”

Dit bevestigt dat Nederlandse initiatieven voorlopen en dat er internationale aandacht is voor de unieke uitdagingen van AI in publieke inkoop.

Praktische Contractbepalingen

In oktober 2023 heeft de Europese Commissie contractvoorwaarden voor het inkopen van AI beschikbaar gesteld, die nu als AI-module deel kunnen uitmaken van Nederlandse aanbestedingen via de ARBIT-voorwaarden.

Parallel hieraan blijft de implementatie van Peppol als internationale standaard voor digitale uitwisseling van inkoopgegevens relevant voor AI-gestuurde inkoopprocessen, waarbij gestandaardiseerde data-uitwisseling de basis vormt voor effectieve AI-implementaties.

Wat Hebben We Geleerd?

De Waarde van Stapsgewijze Implementatie

De Nederlandse aanpak bevestigt de wijsheid van een gefaseerde implementatie. Zo organiseerde de overheid in februari 2024 een speciaal evenement over “Het inkopen van Algoritmes en AI”, waarin praktische vragen werden behandeld zoals: “Op welke manier kun je algoritmes inkopen, waar moet je op letten?”

Samenwerking en Kennisdeling

De VNG heeft een speciale community ingericht voor AI en algoritmen, waarbij gemeenten samenwerken en kennis delen over regelgeving en beleid rond AI, praktische handvatten voor AI governance, en ook aandacht besteden aan verantwoorde inkoop en leveranciersmanagement.

De Weg Vooruit

Investeren in Europese Soevereiniteit

Nederland investeert € 13,5 miljoen in GPT-NL, een eigen open taalmodel, “om het stimuleren van de ontwikkeling van (open) Nederlandse en Europese large language models te bevorderen, in lijn met publieke waarden.”

Praktische Handvatten

In 2025 ontwikkelde de overheid een handreiking om overheidsprofessionals praktisch te ondersteunen bij de implementatie van generatieve AI in de dagelijkse praktijk.

Een jaar later, waar staan we nu?

Meer dan een jaar na het oorspronkelijke iBestuur artikel zien we dat de Nederlandse overheid concrete stappen heeft genomen van visie naar praktijk. De combinatie van Nederlandse innovatie, Europese regulering en praktische samenwerking tussen overheden biedt een solide basis voor verantwoorde AI-implementatie in inkoop.

De centrale boodschap blijft relevant: AI kan een gamechanger zijn voor publieke inkoop, maar alleen met de juiste voorbereiding, juridische zekerheid en realistische verwachtingen. De Nederlandse aanpak, gesteund door Europese kaders, laat zien dat deze transformatie mogelijk is.

Voor aanbestedende diensten die nu willen beginnen met AI in hun inkoopprocessen, zijn de bouwstenen aanwezig: van model contract clausules tot praktische handreikingen en een groeiende community van ervaringen. Organisaties zoals Solventis bieden gespecialiseerde ondersteuning bij het navigeren door deze complexe materie, van strategische advies tot praktische implementatie.

Bronnen

Previous Post

Leave a Comment